Компанийн засаглал гэж юу вэ?
Хувь нийлүүлэгчдийн эрх ашиг, тэдгээртэй адил тэгш харьцах зарчим, мэдээллийн ил тод байдал, компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн үүрэг хариуцлагын тогтолцоо болон компанийн удирдлагын зүй зохистой бүтэц суурийг бүрдүүлэх гэсэн гол зарчимд компанийн засаглал тулгуурладаг.

Эдийн засгийн тогтвортой хөгжил, бизнесийн орчны таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд хууль ёсыг дээдэлсэн хариуцлагын ил тод тогтолцоог бүрдүүлээд зогсохгүй хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг хүлээх компанийн зохистой удирдлагын зарчмуудыг хэрэгжүүлж ажиллах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Хөрөнгө үнэт цаасны зах зээлийн хөгжил мөнгөний урсгалыг дэлхийн нэг орноос нөгөөд чөлөөтэй хөрвөх боломжийг илүүтэй бүрдүүлж байна. Эдийн засгийн хөгжлийн хөшүүрэг болсон энэхүү мөнгөний урсгалыг үндэсний зах зээлд татах, их хэмжээний хөрөнгө босгох боломж бүрдээд байгааг гадаадын нэлээд хэдэн улсын зах зээлд манай улсын хөрөнгөөр баталгаажин хийгдээд буй IPO харуулж байна.

Хувьцаа эзэмшигчдийн оруулсан хөрөнгийг зөв зохистой удирдан зарцуулж, арвижуулах "итгэмжлэгдсэн" бүлэг бол компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл юм. Төлөөлөн удирдах зөвлөл нийт хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашигт нийцүүлэн тодорхой нэг хэсэг бүлгийн ашиг сонирхолд үйлчлэхгүйгээр компанийн үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх үүрэгтэй. Компанийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг ТУЗ-с томилогдсон гүйцэтгэх захирлууд болон бусад удирдлагууд хариуцна. Эдгээр удирдлагуудад хувийн ашиг сонирхлыг урьтал болгохгүйгээр ажиллах ёс зүйн дэг журамтай хараа хяналттай, урамшууллын зөв тогтолцоотой орчинг бүрдүүлж өгөх үүрэг эргээд ТУЗ-д ноогдоно.

Компанийн засаглал яагаад чухал вэ?
Компанийн засаглалын зөв тогтсон орчин эдийн засгийн нээлттэй, тогтвортой байдлыг улс оронд бий болгодог. Ийм орчинд xөрөнгө тодорхой xэмжээгээр чөлөөтэй урсаж, эдийн засгийн xөдөлгүүрт xөшүүрэг болж байдаг.
Ялангуяа гадаадын xөрөнгө оруулалтын урсгалыг монголын бизнесийн орчин руу татан оруулахад xууль ёсыг дээдлэх орчинд, компанийн удирдлагын олон улсад xүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтлэг зарчмуудыг xэрэгжүүлэн ажилладаг гэдгээ олон улсад таниулах xэрэгтэй.

Компанийн сайн засаглал ТУЗ-ийн хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө хариуцлага хүлээх чадвартайг илтгэж, мэдээллийг ил тод байх нөхцөлийг бүрдүүлж байдаг. Компанийн шударга ил тод байдал, ганц улс орны төдийгүй дэлхийн эдийн засгийн тогтвортой байдалд ихээхэн нөлөөтэй. Компанийн засаглалын тогтсон дэг журмыг дэлхийд үнэлж зэрэглээ тогтоодог байгууллагууд ч бий болсон төдийгүй сайн засаглалтай компанийн хувьцаанд нэмэгдэл үнэ төлөхөөс буцахгүй хөрөнгө оруулагчид дэлхийн эдийн засгийн удаа дараагийн хямралын дараа ихээр бий болж байна.

Компанийн засаглалыг хөгжүүлэхэд чухал хүчин зүйлс
Компанийн засаглалыг хөгжүүлэхэд дотоод болоод гадаад хэд хэдэн хүчин зүйлс нөлөөлнө.
• Хууль эрх зүйн болоод зохицуулах байгуулагуудын дүрэм журамтай танилцан хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах
• Боловсон хүчний зөв бодлого - компанийн засаглалыг сайжруулахад чанартай, мэдлэгтэй, боловсон хүчнээр багаа бүрдүүлэх
• Дотоод xэрэгцээгээ тодорхойлох - ТУЗ байгууллагынхаа бүтэц зохион байгуулалтыг шинжлэн дүгнэж, захирлуудын чадавхийг тодорхойлж, сайн засаглалын суурь бүтцийг бүрдүүлэх
• Хувь эзэмшигчдийн эрх ашиг - Хувьцаа эзэмшигчдээс гадна тухайн салбарын өрсөлдөгчид, улс орны болон ажилчид, нийгмийн сонирхол гээд компанийн өсөлтөөс тодорхой хэмжээгээр хувь хүртэгсдийн ашиг сонирхлыг харгалзах
• Сайн төлөвлөлт - Удирдлагын алсын хараатай, зөв зохицуулалттай бодлого чухал. Төлөвлөлтийг тухайн цаг үе нөхцөл байдалд тохирсон богино хугацааны төлөвлөгөө байнга дагалдах
• Нарийн мэдрэмж, зааг - ТУЗ удирдлага 2-ын хооронд тодорхой зааг байх нь зүйтэй, тэгэхдээ ТУЗ компанийн удирдлагынхаа арга барил, тогтсон дэг журам түүнчлэн удирдлагын цалин хөлс урамшууллын асуудлаар мэдрэмж сайтай байх
• Сайн засаглал - Компанийн удирдлага компани дотроо удирдлагын ямар арга барил, соёл ёс заншлыг дэлгэрүүлэх вэ гэдэгт шийдвэрлэх гол үүрэгтэй, компанийн үнэт зүйлсийг сахин дээдлэхийг уриалан, өөрсдөө үлгэр жишээ болоод зогсохгүй хэрэгжилтийг хянах
• Нягтлан бодох бүртгэл болон мэдээллийн чадварлаг системийг бүрдүүлэх - чанартай санхүүгийн мэдээ тайланг цаг алдалгүй гаргаж чадах санхүү нягтлан бодох бүртгэлийн чадварлаг багийг бүрдүүлэх,
• Хүчирхэг хяналт шалгалт -Ил тод, зохицуулалт хяналт сайтай хяналт шалгалтын дотоод болон гадаад аудитын баг компанийн засаглалын амжилтанд маш их үүрэгтэй. Тайлан тэнцлийн чанар, хавсралт материал нягтлан бодох бүртгэлийн стандартын дагуу байгаа эсэх нь аудиторуудын мэдлэг, мэдлэгээ цаг үедээ тохируулан шинэчлэн баяжуулж байдаг эсэхтэй шууд холбоотой

Компанийн cайн засаглалын үр дүн:
Бизнесийн үйл ажиллагааг удирдахад хэрэглэгддэг тогтсон бүтэц, процесс, ёс зүйн төлөв хэв хэмжээг чанаржуулж компанийн өмнө тавигдсан зорилго болон санхүүгийн чадавхийг сайжруулдаг.
Компанийн засаглал эрх мэдлийн зөв хуваарилалтанд тулгуурласан хариуцлага хүлээх чадвартай, ил тод байдлыг дэмжсэн тогтолцоог бий болгодог. Энэхүү бүтэц зохион байгуулалтаас үүдэн гүйцэтгэх засаглал ТУЗ-ынхөө өмнө, компанийн санхүүгийн тайлан бусад хэрэглэгчдийн өмнө хариуцлага хүлээх чадвартай болно. Хөрөнгийн бирж санхүүгийн зах зээлээс орж ирэх капиталыг нэмэгдүүлж, дотоодын хяналтыг сайжруулан капиталын өгөөжийг нэмэгдүүлнэ. Сайн засаглалыг хэрэгжүүлснээр ирээдүйд үйл ажиллагааныхаа цар хүрээг тэлэх боломжийг бүрдүүлж үндэсний болон гадаад хөрөнгө оруулагчдыг татан, зээлийн зардлыг бууруулна.
Энэхүү засаглалын үр дүнд удирдлагын цалин хөлс урамшууллийн хэмжээ өрсөлдөхүйц, "мэдрэмжтэй", тохирсон түвшинд хүрч тэд компанийн эрх ашгийг хувийн ашиг сонирхлоос дээгүүрт тавих нөхцөл бүрдэнэ. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд оруулсан хөрөнгийнхээ байршилд сэтгэл хангалуун байх мэдээллийн нээлттэй, ил тод орчин бий болно.

Компанийн сайн засаглалын үр дүнг хэн хүртэх вэ?
Зөв чадварлаг удирдлагатай компани хөрөнгө оруулагчдыг хүндэтгэдэг, ажилчид үйлчлүүлэгчдийнхээ ач тусыг үнэлдэг, нийгэмд эзлэх байр суурь хүлээх хариуцлагаа ухамсарлаж чаддаг.
Сайн засаглал удирдлагатай компаниуд ерөнхийдөө сайн ажиллагаатай, үр дүнтэй байдаг. Хөрөнгийн олон эх үүсвэрийг татах чадвартай, ихэвчлэн алсыг харсан удирдлагын зохистой бодлоготой, зөв төлөвшсөн ёс суртахууны орчин бүрдсэн байдаг.

Компани
Компанийн хариуцлагаа ухамсарласан тогтолцоо бүрдсэн орчин ажилчид, хөрөнгө оруулагчид, зээлдүүлэгчид, үйлчлүүлэгчид болон засаг захиргааны байгууллагуудын хооронд шударга байдал, итгэлцэл дээр үндэслэсэн удаан хугацааны сайн харилцаа үүсдэг.

Хувь нийлүүлэгчид
Хөрөнгөө бусад компанид байршуулах шийдвэр гаргахдаа хөрөнгө оруулагчид гол төлөв сайн удирдлагатай, ил тод шударга тогтолцоонд түшиглэсэн, хүндээ хөрөнгө оруулалт хийж чаддаг зөв төлөвшсөн, нийгмийн хариуцлагаа ухамсарласан компаниудад илүү үнэ төлж мөнгөө байршуулдаг. Хөрөнгө оруулагчид шуналдаа хөтлөгдсөн, хариуцлагаа ухамсарладаггүй, үр дүн хариуцлагын тогтолцоогүй удирдлагад мөнгөө атгуулахаас зайлсхийдэг.

Хувь хүртэгч сонирхлын бүлэг, нийгэм
Сайн засаглал ажилчид, харилцагчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид болоод нийгмийн өмнө хүлээх үүрэг хариуцлагаа ухамсарласан тогтолцоог хөхүүлэн дэмжиж байдаг. Эдгээр сонирхлын бүлэг компанийн засаглалын ёс зүйг шүтэн дээдэлсэн шударга орчин, итгэлцэлд түшиглэсэн найдвартай харилцааны үр өгөөжийг тал бүрээр хүртдэг. Ажлын тогтвортой байрыг бий болгож нийгмийн үүрэх ачаанаас эдгээр компаниуд хөнгөлж өгдөг.
Гадаад зах зээлээс хуримтлуулсан санхүүгийн эх үүсвэрээ дур мэдэн үргүй зардалд зарцуулах, зүй бус хэлбэрээр танил тал, хээл хахуульд нөөцийг хуваарилах зэрэг нь капиталын өгөөжийг бууруулж гаж эдийн засгийг хөхүүлэх талтай байдаг. Үүнээс сэргийлэх нэг гарц бол компанийн удирдлагыг сайжруулж, ил тод, зарчимч байдлын ашиг тус ач холбогдлыг нийгмийн бодлого боловсруулах, зохицуулах, хэрэгжүүлэх бүхий л хүрээнд таниулан үзэл бодлын шинэчлэл хийх явдал юм. Харьцангуй жижиг эдийн засагтай, төвлөрсөн удирдлагатай монгол орны хувьд төрийн сайн тогтолцоо, компанийн зохистой удирдлага түүнчлэн төр бизнесийг холбосон хуулиа дээдлэх харьцаа юунаас чухал. Монгол улс бизнесийн хувийн хэвшлийг эдийн засгийн өсөлтийн гол хөдөлгүүр болгон ашиглах гэж буй нөхцөлд өрсөлдөх чадвартай, ашигтай, ёс зүйг удирдлага болгосон бизнeсийг тэтгэсэн орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй.

Г. Даваажаргал